Jeziorzany nad Wieprzem. Pierwotnie Nowe Przetoczno, Łukaszowo, Łysobyki a od 1965r. Jeziorzany

Po raz pierwszy prawa miejskie miejscowość otrzymała w 1498r. od króla Jana Olbrachta. Decyzja króla była odpowiedzią na prośbę właściciela tych terenów Mikołaja z Ostrowa (czytaj Ostrów Świętokrzyski). Akt lokacyjny nadawał prawa miejskie wsi Przetoczno. Nadanie praw Przetocznu zaskutkowało organizacją trzech jarmarków: na święto Zwiastowania Marii Panny, na Nawiedzenie i na Św. Barbarę oraz cotygodniowych targów w poniedziałki. Zgoda na założenie miasta nie pociągnęła żadnej działalności urbanistycznej (nie wytyczono rynku, przebiegu ulic) prawdopodobnie dlatego, że Mikołaj w czasie wyprawy zbrojnej został ranny, co przyczyniło się do jego szybkiego zgonu. Kolejni właściciele tych ziem to rodzina Zbąskich, przypuszczalnie najpierw był to Abraham Zbąski, a potem jego wnuk Łukasz Zbąski i kolejni z tego rodu aż do 1662r.

Dla faktycznego powstania miasta ważniejszy okazał się przywilej z 1533r. nadany ówczesnemu właścicielowi dóbr Przetoczno Łukaszowi Zbąskiemu przez króla Zygmunta Starego. Zbąski spowodował, że miasto zaczęło powstawać. W dokumencie lokacyjnym zapisano: „Łukasz Zbąski dziedzic następny dóbr Przetoczno na mocy wyżej udzielonych przywilejów szykował miasteczko Nowe Przetoczno na wyspie Wieliska zwanej(…) czyli w polu do rzeki Wieprza dotykającym”. Na wyspie (upraszczając, dzisiaj są to ulice: Rynek, Kościelna, Babia i Browarna) wytyczono rynek, przebieg ulic, działki pod zabudowę. O założeniu miasta zdecydowało położenie terenu przylegającego do rzeki, gdzie odbywała się przeprawa przez Wieprz.

Pierwotnie miasto składało się niejako z dwóch części- dwóch miast: pierwsza część, czyli pierwsze miasto to uzyskanie praw miejskich przez Mikołaja z Ostrowa w 1498r. dla Przetoczna, czyli wieś zamieniono w miasto; druga część to miasto założone na wyspie Wieliska przez Łukasza Zbąskiego na mocy przywileju królewskiego z 1533r., które nosiło nazwę najpierw Nowe Przetoczno, a potem krótko Łukaszowo, zaś od 1569r. do 1965r. w dokumentach istniała nazwa Łysobyki. Nazwa Łukaszowo wzięła się przypuszczalnie od imienia założyciela miasta Łukasza Zbąskiego i funkcjonowała oficjalnie prawdopodobnie przez kilkanaście lat od drugiej lokacji, czyli od 1533r. Jej oficjalne istnienie potwierdza dokument ze słabym odciskiem pieczęci miejskiej, daje się odczytać jedynie kilka pierwszych liter „Łuk…”. Od 1569r. w dokumentach pojawiły się Łysobyki i tą nazwą określano dwa miasta (pierwsze to Budzyń- obecnie ulica Warszawska, który rozciągał się na gruntach wsi Przytoczno i drugie to część od mostu jeziórkowego aż do Wieprza, czyli dzisiejsze ulice Rynek, Kościelna, Babia, Browarna), które w sensie administracyjnym połączyły się tuż po rozbiorach, czyli po 1795r.

Miasto lokowane w 1498r. przez Mikołaja z Ostrowa „miało w herbie przednią połowę byka, jako herb mówiący, w prawo zwróconą”. Druga połowa miasta założona w 1533r. przez Łukasza Zbąskiego używała innej pieczęci z innym herbem, który „wyraża leżącego byka jako herb mówiący, a nad nim Nałęcz Zbąskich przez parobka trzymany, w otoku zaś napis również zniszczony: + CIVITAS… ASZ”

Omówiłam pochodzenie nazwy Łukaszowo. Skąd nazwa Nowe Przetoczo? Pierwotna nazwa Przytoczna to Przetoczno i wzięła się najprawdopodobniej od przetaczania łodzi rybackich z Przytoczna w kierunku Wieprza i z powrotem do Przytoczna. Kiedy pierwszy raz lokowano miasto, dla odróżnienia od nazwy istniejącej wsi w dokumentach pojawiło się Nowe Przetoczno. Sama wieś wzmiankowana jest już w XIIIw.

Skąd nazwa Łysobyki? Są dwie legendy odnoszące się do tej nazwy.

Pierwsza legenda: Mieszkańcy miasteczka Łysobyki procesowali się z właścicielem, do którego należały ziemie w tzw. kluczu łysobyckim. Pan chciał obrócić łysobyczan w chłopów pańszczyźnianych. Sprawa toczyła się przed sądem w Warszawie. Właściciel nie chcąc dopuścić, aby łysobyczanie dotarli do miasta, kazał swojej czeladzi obstawić trakty i nie dopuścić, by dotarli na rozprawę sądową. Delegacja łysobyczan (mężczyźni łysiejący) przechytrzyła pana i udała się do Warszawy drogą wodną, czyli rzeką Wieprz i w ten sposób dotarli do sądu. Gdy pan zobaczył ich, zakrzyczał, a to łyse byki! Niestety legenda nie wyjaśnia dawnej nazwy, potwierdza tylko konflikt mieszczan z właścicielem miasta. W XVIII w. właścicielem miasta był potężny magnat Prot Potocki, który podważył przywileje lokacyjne Łysobyk, spawa znalazła się w sądzie. W czasie procesu sądowego miasto obroniło swoje przywileje. Być może wspomniana wyżej legenda odnosi się do tego procesu. W XVIII w. nazwa Łysobyki funkcjonowała już od ok. 250 lat.

Druga legenda została zapisana w dokumentach kościelnych powizytacyjnych. „Wizyta Pasterska Jego Eminencji księdza Franciszka Jaczewskiego, Biskupa lubelskiego w dekanatach Nowo – Aleksandryjskim, Garwolińskim i Łukowskim. Łysobyki, dnia 28 czerwca około godziny 6 rano, nasz Pasterz opuścił uroczy Sobieszyn i udał się do ziemi łukowskiej, o której złośliwi prawią, że niegdyś diabeł zapisał ją swojej matce w dożywocie.(…) Miejscowy proboszcz [parafii Łysobyki], ksiądz Ludwik Bronieszewski, opowiadał nam, że słyszał od ludu następujące wyjaśnienia nazwy tej miejscowości. Gdy Potocki kolonizował tą miejscowość, córka jego postanowiła zobaczyć nowe włości ojca. Przybywszy do dzisiejszych Łysobyk, które wówczas jeszcze żadnej nazwy nie miały, zobaczyła na środku kolonii dwa bodące się łyse byki. Po powrocie do domu zapytana gdzie była, odrzekła, że zwiedziła kolonię łysych byków i od tej pory kolonię tę nazywano Łysobyki.” Niestety i ta legenda nie wyjaśnia pochodzenia nazwy. Rodzina Potockich faktycznie posiadała Łysobyki w latach 1798-1801, a więc w czasie, kiedy nazwa Łysobyki funkcjonowała od ponad 200 lat.

Tyle legendy, ale co na to nauka? W publikacji „Studium architektoniczne Jeziorzan” powołano się na wydawnictwo „Nazwy miast Lubelszczyzny” autorstwa S. Warchoła i wyjaśniono, iż „ Z punktu widzenia znaczeniowego nazwę Łysobyki można zaliczyć do grupy nazw rodowych, a hipotetycznym nazwiskiem, które dało podstawę nazwie Łysobyki mogło być nazwisko Łysobyk”.

Ks. Jan Kazimierczak w oparciu o archiwum parafialne w swojej kronice tak oto wyjaśnia tę kwestię: „Charakterystyczna nazwa osady, dawniej miasteczka – Łysobyki, jest bardzo stara i prawdopodobnie starsza od nazwy Nowe Przetoczno, nadanej przez akt Łukasza Zbąskiego, a tem bardziej od Łukaszów, jaką któryś z dziedziców próbował nadać. Już w 1569r. w regestach podatkowych przy nazwie parafia Przetoczno figuruje „sen Lisobyki”. Prawdopodobnie jeszcze przed założeniem miasteczka stały tu jakieś nieliczne domy, w których mieszkali rybacy, pasterze, którzy może kiedyś pasali woły z gwiazdkami – może zresztą to odnieść należy do głębokiej przeszłości, do których czy ludzi, czy zabudowań przywarła nazwa Łysebyki i nazwa ta przeszła samorzutnie i na nowe miasteczko, a jako nazwa ludowego pochodzenia nie dała się usunąć, owszem inne narzucone odrzuciła”.

27 listopada 1965r. to dzień, kiedy nastąpiła zmiana nazwy z Łysobyk na Jeziorzany. Poprzednią nazwę uznano za obraźliwą i postanowiono ją zmienić. Zadanie to powierzono profesorowi z Krakowa, być może jednemu z wykładowców Uniwersytetu Jagiellońskiego. Nazwa Jeziorzany nawiązuje do otaczających miejscowość rozlewisk, starorzeczy i dopływów Wieprza.

Zdjęcia ukazujące Jeziorzany z lotu ptaka pochodzą ze strony „Jeziorzany i Okolice”.

Herb Łysobyk

Część Jeziorzan (ulice Rynek, Kościelna, Babia i Browarna), która po 1533r. powstała na wyspie zwanej Wieliska.

Dzielnica Jeziorzan Budzyń, dziś ulica Warszawska. Pierwotnie Budzyń leżał na gruntach wsi Przetoczno.